POŁOŻENIE I HISTORIA ZIEM GMINY JONKOWO
Gmina Jonkowo położona jest w centralnej części województwa Warmińsko-Mazurskiego, na terenie Powiatu Olsztyńskiego.
W sąsiedztwie znajdują się gminy: Świątki, Dywity, Miasto Olsztyn, Gietrzwałd oraz Łukta (leżąca w Powiecie Ostródzkim).
Pierwsze ślady trwałego osadnictwa na terenie Gminy Jonkowo pochodzą sprzed dziewięciu tysięcy lat. Pod koniec młodszej fazy epoki kamienia łupanego (ok. 6000 p.n.e.) przybyły tu z północy ludy, które stworzyły kulturę określaną mianem grzebykowo–dołkowej. Jej przedstawiciele trudnili się głównie myślistwem i łowiectwem. Pozostałością po nich są wydobyte w pobliżu Kajn naczynia zdobione odciskami specjalnego wielozębnego stempla, w postaci nakłuć i dołków, a także siekierka kamienna oraz toporki wykonane z rogów jelenia.
Więcej śladów świadczących o zasiedleniu ziem Gminy Jonkowo pochodzi z wczesnego okresu epoki żelaza (550 – 100 p.n.e.). W tym czasie obszar ten zamieszkany był przez ludność należącą do warmińsko–mazurskiego odłamu kultury łużyckiej. Badania archeologiczne potwierdzają, że na zachód od Jonkowa wyodrębniło się wówczas niewielkie skupienie osadnicze powstałe w wyniku migracji z tzw. ekumeny woryckiej (Gmina Gietrzwałd). Wraz z przybyciem nowych osadników rozpoczęła się trzebież porastających te tereny borów sosnowo–dębowych. Pozostałością po osadnikach łużyckich są stanowiska archeologiczne w postaci pozostałości grodzisk nawodnych w rejonie Gamerek Wielkich oraz Starego Kawkowa.
Pierwsze osady pruskie na obszarze Warmii zaczęły powstawać na przełomie VII i VIII w. n.e. Z tego też okresu pochodzą liczne kurhany (grobowce) o owalnych lub kolistych nasypach kamienno–ziemnych znajdujące się m. in. w Godkach, Jonkowie, Pupkach, Starym Kawkowie i Szatankach (obiekty w większości zostały zniszczone przez intensywną uprawę roli w drugiej połowie XX wieku).
W średniowieczu teren Gminy Jonkowo stanowił część dawnej pruskiej Ziemi Gudikus (łac. TerraGudicus). Dzieliła się ona na 4 mniejsze obszary zwane lauksami: Skulpain (pomiędzy Stękinami a Wrzesiną); Gudicus (okolice wsi Godki); Kaynyn (okolice Kajn) i Nosterpelk (okolice Stękin)
Podbój ziem pruskich rozpoczęty przez Krzyżaków na początku lat trzydziestych XIII wieku zakończył się niespełna 60 lat później. Wraz z postępującymi wojskami zakonnymi wkraczali tu również niemieccy urzędnicy, których zadaniem było stworzenie nowej administracji. W roku 1246 dokonano kościelnego podziału dawnych ziem pruskich. Teren dzisiejszej Gminy znalazł się w strefie wpływów biskupa warmińskiego (Dominium Warmińskie), a później Kapituły Warmińskiej (komornictwo olsztyńskie).
Proces kolonizacji krzyżackiej na obszarze dzisiejszej Gminy Jonkowo rozpoczął się w roku 1343 założeniem wsi na prawie chełmińskim, zwanej później Stękiny. W dalszej kolejności zostały lokowane wsie: Warkały, Jonkowo oraz Giedajty (1345r.). W przywileju lokacyjnym dla Jonkowa zapisano, że miejscowość ma zostać wsią kościelną, toteż kilkanaście lat później wzniesiono tu drewnianą świątynię z niewielką wieżą. Pierwszym sołtysem został Prus imieniem Joneko pochodzący z Bartołt Wielkich.
W 1346 roku południowa część Dominium Warmińskiego (tzw.: komornictwo olsztyńskie) przeszła pod zwierzchnictwo Kapituły Warmińskiej z siedzibą we Fromborku. Począwszy od połowy lat trzydziestych XIV wieku Kapituła zaczęła powszechnie wykorzystywać w procesie osadnictwa wolną ludność pruską, czyli tzw. equites. Za ich sprawą powstały majątki ziemskie, które z czasem przekształciły się w prężnie działające majątki na tzw. prawie magdeburskim (m. in.: Gamerki Małe, Godki, Kajny, Szatanki).
W 2. połowie XIV wieku Kapituła Warmińska wydała stosowne dokumenty dla kolejnych wsi kościelnych. W 1352 roku akt lokacyjny otrzymała Wrzesina, a w 1380 - po raz drugi - Nowe Kawkowo (wieś ucierpiała najprawdopodobniej w wyniku najazdu litewskiego). Proces kolonizacji został zamknięty w 1400 roku nadaniem dokumentu dla Gamerek Wielkich. W ten sposób na przestrzeni XIV wieku na Ziemi Gudikus usankcjonowano prawnie szereg wsi i majątków, które w przeważającej większości zamieszkali dotychczasowi mieszkańcy – Prusowie (około 80-90% stanu ludności).
W trakcie licznych konfliktów Zakonu Krzyżackiego z państwem polsko-litewskim (wiek XV i XVI) dosyć licznie zasiedlone wsie zostały poważnie zniszczone. Największe straty poniosły: Giedajty, Jonkowo, Porbady, Warkały i Wrzesina, które podczas Wielkiej Wojny z Zakonem (1409-1411), oraz Wojny Trzynastoletniej (1454-1466) zostały niemal całkowicie ograbione i spalone. Na pomoc mieszkańcom przyszła Kapituła Warmińska, której kolejni administratorzy dokładali wszelkich starań by na nowo je zagospodarować. Czynny udział w w procesie odbudowy miał wielki astronom Mikołaj Kopernik, który w latach 1517 i 1519-1521 odwiedził m. in.: Jonkowo, Porbady, Mątki, Stare i Nowe Kawkowo, Stękiny oraz Wołowno przekazując potrzebującym chłopom ziemię pod uprawę, zboża do zasiewu i niezbędne narzędzia rolnicze. Do lat 70. XVI wieku nowymi właścicielami ziemi zostało około 90 gospodarzy, którym przekazano ponad 200 opuszczonych łanów (jeden łan chełmiński = 16,81 ha). Wśród tych nabywców ok. 28% stanowili przybysze z polskiego Mazowsza. Kolonizacja XVI-wieczna pociągnęła za sobą wzrost liczby osadników pochodzenia polskiego i niebawem teren południowej Warmii powszechnie zaczął być nazywany Polską Warmią.
Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpił na Warmii okres względnego dobrobytu. Całkowity areał ziemi należący do miejscowości z obszaru gminy Jonkowo wynosił w tym okresie ponad 650 łanów, z czego tylko 20 było opuszczonych (3%). Większość ziem należała do tzw. czynszowników, którzy posiadali łącznie 428 łanów (66%). Ponad 20% ziemi (127 łanów) znajdowało się w rękach wolnych (libertini), natomiast pozostała część przypadła w udziale sołtysom (50 łanów) i plebanom (21 łanów).
Z dokumentów pochodzących z przełomu XVIII i XIX wieku wynika, że w trzech parafiach leżących na badanym obszarze (Jonkowo, Nowe Kawkowo, Wrzesina), zamieszkiwało ponad 2000 ludzi. Najliczniejszą parafią była parafia Jonkowo, w której w roku 1798 do spowiedzi wielkanocnej przystąpiło 661 osób. We Wrzesinie było ich 652, a w Nowym Kawkowie – 552.
Początek wieku XIX przyniósł mieszkańcom Warmii sporo zmian. Po zaborze władze pruskie przystąpiły do realizacji reform gospodarczych, które przysporzyły ludności wiejskiej wiele trudności (przerzucenie obciążeń związanych z realizacją reformy na chłopów). Dodatkowym czynnikiem rujnującym chłopów był wybuch wojny francusko-pruskiej 1806/7 roku. Na początku lutego 1807 roku niemal cała armia francuska na czele z Napoleonem przemaszerowała przez obszar gminy (sam Napoleon przebywał w jonkowskim domu parafialnym 4 II 1807). W kilkunastu miejscach doszło do potyczek, które nie przyniosły żadnego rozstrzygnięcia. Wojna powróciła późną wiosną 1807 roku. W tym czasie większość wsi została poważnie zniszczona (Jonkowo, Nowe Kawkowo, Pupki, Mątki, Kajny). We Wrzesinie zorganizowano lazaret dla żołnierzy francuskich.
Pierwszy powszechny spis ludności warmińskiej uwzględniający relacje narodowościowe został sporządzony przez władze pruskie w 1861 roku. Z dokumentacji wynika, że terytorium dzisiejszej gminy Jonkowo zamieszkane było przez ponad 5830 osób, wśród których znalazło się 113 ewangelików i 10 wyznawców judaizmu. Pozostali byli wyznania katolickiego. Pod względem narodowościowym teren dzisiejszej gminy był bardzo zróżnicowany. Mieszkało tu ponad 4100 ludzi deklarujących swą polskość (70,2%). Wśród miejscowości, gdzie odnotowano najwięcej Polaków należy wymienić: Bałąg, Łabędź, Szelągowo, Trojan, Węgajty (po 100%), Giedajty (98%), Godki (97,5%), Wrzesina (96,9%) i Warkały (93,4% Polaków).
Począwszy od lat 80-tych XIX wieku na terenie Gminy rozpoczęły swą działalność polskie biblioteki. W 1883 roku zorganizowano pierwszy oddział w Gutkowie, a w osiem lat później rozpoczęły działalność placówki we Wrzesinie i Szałstrach. Po Wielkiej Wojnie z lat 1914-1918 utworzono jeszcze polskie biblioteki w Godkach, Kajnach i Mątkach.
W roku 1883 Jonkowo otrzymało połączenie kolejowe z Morągiem i Olsztynem. Stacje i przystanki kolejowe utworzono niebawem w Godkach, Wołownie i Gamerkach Wielkich, gdzie powstał pocztowy punkt przeładunkowy. Pod koniec lat 20. ubiegłego stulecia dokonano również elektryfikacji największych wsi. W pierwszej kolejności sieć energetyczna dotarła do Jonkowa, Pupek, Wrzesiny oraz Nowego i Starego Kawkowa. W 1927 roku Jonkowo, Mątki, Kajny, Wołowno, oraz Gamerki Wielkie otrzymały połączenie telefoniczne i telegraficzne.
Przed wybuchem II Wojny Światowej na terenie gminy mieszkało niewiele ponad 6000 osób. Największymi miejscowościami były: Jonkowo liczące 781 mieszkańców i Mątki z 543 mieszkańcami. Na terenie Gminy znajdowało się 14 placówek oświatowych. W samym Jonkowie działały trzy kuźnie, tartak i młyn. Wieś posiadała kilka sklepów, w tym jeden meblowy, tekstylny, wielobranżowy i dwa spożywcze. Funkcjonowały również dwie restauracje, trzy kuźnie, apteka, masarnia oraz remiza strażacka.
W czasie operacji wschodniopruskiej 1945 roku na terenach dzisiejszej gminy Jonkowo nie prowadzono poważniejszych działań wojskowych. W połowie stycznia 1945 roku grupy Volksturmu zorganizowały kilka punktów obrony (m. in. w Mątkach, gdzie u wylotu wsi umieszczono dwa działa 45 mm) oraz posterunek patrolowy na przedpolach Kajn, gdzie znajdowała się kolejowa stacja telegraficzna (budynek do dnia dzisiejszego nosi ślady ostrzeliwania z karabinów maszynowych).
W Jonkowie do obrony linii kolejowej ściągnięto kilka wozów pancernych. Przygotowano również kilkanaście stanowisk strzelniczych w poszczególnych wsiach. W dniach 23-24 stycznia 1945 roku po kilkunastogodzinnej wymianie ognia wojska radzieckie opanowały zachodni brzeg Łyny, zajęły również Jonkowo, a także pozostałe miejscowości. Nastąpił okres grabieży i brutalnych prześladowań autochtonów. Wielu miejscowych poniosło śmierć z rąk żołnierzy sowieckich, a po wsiach zaczęły "grasować" bandy szabrowników. Napięta sytuacja została częściowo opanowana w momencie przejęcia zdobytych terenów przez komendantury Wojska Polskiego.
W maju 1945 roku decyzją władz polskich utworzono gminę Szombark (z siedzibą we Wrzesinie), w skład której weszło 19 gromad. Obszar gminy wynosił 13000 ha, z czego 9281 stanowiły grunty orne (71,4%), 1430 – łąki (11%), 1090 – lasy (8,4%), a 650 – nieużytki (0,5%). Liczba mieszkańców wynosiła 3381 osób, w tym 2889 autochtonów, 362 repatriantów i osadników oraz 130 Niemców. We wrześniu następnego roku przeniesiono siedzibę gminy do Jonkowa.
Źródło: Rafał M. Zasański, Dzieje Jonkowa i okolic, Jonkowo 2006.